Cây tre gai: đặc điểm, ứng dụng, cách trồng và khai thác tre gai

Cây tre gai hay thường được bằng các tên khác như tre gai rừng, tre la ngà, tre lộc ngộc, tre nghệ. Tên khoa học Bambusa Bambos là một loài thực vật có hoa trong họ Hòa thảo. Được (L.)Vos miêu tả khoa học đầu tiên năm 1895. Bài viết này sẽ chia sẻ về đặc điểm, ứng dụng, cách trồng và khai thác tre gai như thế nào? Hãy cùng tìm hiểu nhé!

Đặc điểm hình thái tre gai

Thân

Tre gai thường mọc thành cụm, thâm ngầm dạng củ, thân khí sinh cao 15-25m, đường kính thân 5-14cm, ngọn cong. Lóng tre gai dài 25-35cm, màu xanh lục. Thành vách tre dày 2-3.5cm, các đốt gần dưới gốc đều có vòng rễ, phía trên và dưới mo có vòng lông tơ màu trắng xám hay vàng nhạt. Cây thường chia cành sớm, các đốt gần gưới gốc thường chỉ có 1 cành. Các cành nhỏ biến thành gai cứng và ngọn, các cành chính thì to và dài hơn.

Thân tre gai trung bình nặng khoảng 32kg, cành của cây nặng 7kg, lá nặng 1.5kg. Có 65 lóng và 30 cành trên thân. Ở độ ẩm 94.5% thân tre có tỷ trọng 1.000kg/m3, ở độ ẩm 15% tỷ trọng là 500kg/m3. Thành phần hóa học của tre gai: holocellulose 67,4%, pentosan 19%, lignin 20,4%, tro 4,8%, silic 3,4%,chất hòa tan trong nước nóng 4,3%, trong dung dịch cồn-benzen 3,1% và trong NaOH nồng độ 1% là 39,5%.

Trọng lượng thân cây tre gai tươi

– Phổ biến nhất là loại có đường kính 8-10cm, trọng lượng 20-30kg/cây.

– Ở nơi đất tốt cây thường lớn hơn đường kính 10-12cm; trọng lượng 30-45kg/cây.

– Ở nơi đất xấu cây nhỏ hơn đường kính 5-8cm; trọng lượng 10-15kg.

– Cá biệt: đường kính 14-16cm; trọng lượng 60-70kg/cây.

>> Xem thêm: Địa chỉ cung cấp cây tre khô trang trí giá rẻ tại TPHCM.

Bẹ mo

Bẹ mo rụng muộn, hình thang, đầu hình cung rộng hay lõm xuống. 2 vai có mũi nhọn hơi nhô cao, tai mo hình bán nguyệt gần bằng nhau. Lật ra ngoài mép có lông mi cong, lưỡi mo cao 4-5mm, xẻ mạnh, mép có lông mi. Mặt lưng phủ dày lông gai màu nâu tối, mặt trong nhẵn. Lá mo hình trứng hay trứng thuôn. Đầu có mũi nhọn, thường được lật ra ngoài, hai mặt đều có lông cứng. Lá 5-9, ở đầu cành nhỏ hình dải đầu có mũi nhọn dài 10-20cm, rộng từ 15-25mm.

Hoa

Cụm hoa dài, mỗi đốt mang hai hay nhiều bông nhỏ màu vàng nhạt, Có màu tím nhạt khi mới nở. Mỗi bông nhỏ mang 4-12 hoa,. Trong đó có 2-5 hoa lưỡng tính, mày nhỏ có 2 gờ, có 3 mày cực nhỏ, nhị 6 rời, bầu hình trứng, vòi ngắn, đầu nhụy 3. Tre gai ra hoa từng khóm, chưa gặp hiện tượng tre gai bị “khuy”. Theo các cụ bô lão, chu kỳ khuy của tre gai khoảng 100 năm. Sau khi khuy cả khóm bị chết, chưa thấy hạt của loài tre này.

Phân bố

Tre gai rất phổ biến phân bố trên khắp các tỉnh thành trên cả nước. Từ trên núi tới đồng bằng, các vị trí thường thấy là ven sông, bờ đê, bờ kênh,… Có trữ lượng lớn tại vùng Đông Bắc và Đồng bằng Bắc Bộ. Ngoài Việt Nam ra thì tre gai có mặt ở nhiều nước như Trung Quốc, Lào, Campuchua, Thái Lan,…

Đặc điểm sinh học tre gai

Tre gai là loại ưa ẩm và sáng, có thể trồng quanh ven bờ đê, hai bên đường làng, dọc các bờ sông, bờ suối. Nếu trồng ở nơi đất bạc màu thì thân cây nhỏ nhưng thành vách dày. Tre gai có sức sống mãnh liệt, có thể chịu được ngập úng trong nước. Tre gai không ưa đất nhiễm phèn. Độ PH thích hợp với tre gai là PH = 5-6.5. Nếu được trồng ở nơi có đất màu mỡ, tầng đất sâu và nhiều mùn, độ ẩm cao thì bụi tre gai sẽ phát triển lớn tới 30-40 cây, có thể cao tới 20m, đường kính 14-15cm.

Tre gai được trồng sau 3 năm thì sẽ cao khoảng 3m và bắt đầu cho măng. Sau 5 năm cây cao trung bình 8-10m với số lượng 10-40 thân một bụi. Mỗi năm cho khoảng 30 măng. Nhưng chỉ khoảng 1/3-1/4 số măng phát triển thành cây trưởng thành. Số còn lại bị chết hoặc bị sâu bệnh, những điều kiện tự nhiên khác.

Quá trình hình thành từ cây măng cho tới cây trưởng thành khoảng 5 tháng, mỗi ngày cây măng có thể cao thêm 17cm. Phát triển mạnh nhất vào cuối mùa mưa. Thời kỳ ngày cây măng cao thêm khoảng 45cm/ngày. Nếu không được chăm sóc tốt và bị khai thác quá mức, tre gai thường có hiện tượng nâng bụi. Khi đó thân ngầm phát triển ngoài không khí, bụi tre sẽ bị nâng cao và các cây tre sinh sau lại chui vào giữa bụi tre khiến bụi tre bị thoái hóa và không ra măng hàng năm nữa.

Măng tre gai

Măng tre gai được đánh giá là một trong những loại măng có vị đắng hàng đầu trong họ nhà tre. Nhờ vậy mà được nhiều người yêu thích và đánh giá là loại măng ngon nhất nhì trong các loại măng tre trúc. Vị măng tre gai tuy đắng nhưng lại giòn, có vị ngọt hậu.

Mùa măng từ tháng 5-6 đến tháng 10-11 tập trung vào 3 đợt. Đợt 1 vào tháng 6-7 cho măng có chất lượng tốt nhất. Đợt 2 vào tháng 8-9 cho măng ít và nhỏ. Đợt 3 vào tháng 10-11, phần lớn do những cây măng đợt đầu sinh ra, măng đợt này thường nhỏ, mọc nông và hay bị sâu bệnh.

Khi măng nhú khỏi mặt đất là có xu hướng uốn vào giữa khóm nên bụi tre gai thường dày đặc, dễ có hiện tượng nâng bụi nếu không được chăm sóc thường xuyên. Việc khai thác tùy tiện cũng tạo điều kiện cho tre nâng bụi. Khi đó cây trở nên cằn cỗi và kích thước thân cũng rất nhỏ.

Công dụng của tre gai

– Tre gai được trồng thành từng bụi để làm hàng rào bảo vệ, chống bão.

– Trồng ở bên sông triền đê chống sạt lở sói mòn đất.

– Thân tre gai làm cọc gia cố móng công trình.

– Được dùng làm các nông cụ phục vụ trong đời sống: cán cuốc, cán xẻng,…

– Đan lát các vật dụng sinh hoạt: nong, nia, rổ, rá, mẹt,…

– Đóng bàn ghế, tủ, kệ, giường,…

– Măng tre sử dụng làm món ăn.

– Một số bộ phận của cây tre được dùng làm thuốc.

Kỹ thuật nhân giống và gây trồng cây tre gai

Nhân giống

Tre gai có thể trồng bằng hom góc, hom thân, hom cành và nuôi cấy mô. Ở nước ta chủ yếu vẫn thường sử dụng cách trồng bằng gốc là một đoạn thân khí sinh dài khoảng 40-60cm với từ 3-5 lóng. Ở nhiều nước Đông Nam Á, tre gai được trồng bằng cách hom thân. Cắt đoạn thân dài 50cm, từ phần cây bánh tẻ 1-2 tuổi. Đặt nằm ngang dưới mặt đất khoảng 10cm. Nếu xử lý bằng kích thích tố sinh trường thì rễ sẽ mau phát triển và cho dễ dài hơn so với trường hợp không xử lý.

Vùng trồng

Tre gai có thể trồng ở rất nhiều vùng miền khác nhau, nhưng không nên trồng ở độ cao trên 800m và có mùa đông lạnh giá. Đây là điều kiện lý tưởng cho sự phát triển của cây trúc sào. Nhưng lại không thích hợp với tre gai. Chọn những khu vực ven suối, quanh bản làng, trên đất phù sa hoặc chân sườn đồi có đất bồi tụ.

Kỹ thuật trồng

Trồng với cự ly cây 10m (khoảng 100-150 bụi/ha). Thời vụ trồng lý tưởng nhất là đầu xuân, cũng có thể trồng vào vụ thu. Trồng xong phải ủ gốc.

Kinh nghiệm trồng tre gai ở vùng Lạng Sơn rất đơn giản: vào cuối mùa xuân, đầu mùa hè, đào gốc cây tre bánh tẻ, cả thân ngầm và một doạn thân khí sinh 1-1.5m đem trồng. Giống lấy về có thể trồng ngay hoặc ngâm nước 1-2 ngày mới đem trồng. Để giữ độ ẩm cho cây giống cần đục thủng màng ngăn 2-3 lóng thân, đổ đầy nước rồi lấy rơm có trộn bùn ao đắp lên trên ống tre.

Trước khi trồng phải đào hố sâu 40-50cm, miệng hố rộng 30-40cm. Đặt giống xuống hố nghiêng một góc 40-60 độ và lấp đất bằng mặt. Sau đó dặn chặt gốc, dùng mùn lấp đầy hố và gốc cây. Muốn cây nhanh chóng bén rễ cần trộn thêm đất phù sa, mùn hoặc phân chuồng ủ mục với đất mặt trong hố. Trồng theo cách này tỉ lệ sống gần như 100%.

Một số nơi dùng giống chân kiềng, đào đoạn thân ngầm có 3 thân khí sinh nối với nhau để làm giống. Dùng loại này đảm bảo tỉ lệ sống là 100%. Nhưng lại mất công đào, vận chuyển. Nên chỉ áp dụng được trong phạm vi gia đình với số lượng trồng ít ỏi.

Chăm sóc

Cần chăm sóc cây trong 2 năm đầu tiên, nên làm cỏ sạch khu vực gần gốc tre. Giai đoạn vừa trồng phải tưới nước thường xuyên nếu gặp thời tiết khô hạn. Nếu đất ít dinh dưỡng thì bón thêm NPK, lý tưởng nhất là theo tỉ lệ: 20-30kg Silic, bón 2 lần: 1 tháng và 4 tháng sau khi trồng. Tỉ bớt các cành có gai ở gốc và chặt bỏ các thân già để bụi tre tăng trưởng tốt hơn.

Sâu bệnh

Tre gai rất ít sâu bệnh, ở nước ta thường xuất hiện nạn châu chấu ăn lá tre và sâu cuốn màng làm hại các lá non. Cần chú ý các loài thú phá và ăn măng tre. Thân tre khi thu hoạch chú ý các loại côn trùng cánh cứng và mối.

Khai thác, chế biến và bảo quản

Khai thác tre gai

Sau khi trồng được 4 năm ở nơi đất tốt, bụi tre có thể bắt đầu cho khai thác. Tre gai thường được khai thác theo 2 cách phổ biến: Chặt thường xuyên không theo định kỳ, cách này phù hợp với mức độ khai thác ít. Chặt luân kỳ 4-5 năm hoặc 5-10 năm, khi bụi tre lớn có trên 50 cây. Cách này gần như chặt hết, chỉ chừa lại các thân non dưới 3 tuổi. Cần chặt thấp phần gốc và ủ bùn lên, sau 5-10 năm có thể tiếp tục khai thác như vậy.

Lưu ý khi khai thác tre gai

Nên khai thác tre vào mùa khô để hàm lượng nước thấp, hạn chế mối mọt. Nếu dùng làm thủ công cần chọn những cây tre trên 1 tuổi, nếu dùng trong xây dựng thì chọn cây trên 3 tuổi. Chặt càng sát gốc càng tốt. Để đảm bảo khai thác lâu dài mà không ảnh hướng tới sự phát triển của bụi tre thì không nên chặt quá 60% số cây trưởng thành còn lại trong bụi.

Khai thác măng tre

Măng được thu hoạch vào mùa mưa sau 7-15 ngày nhú khỏi mặt đất. Mỗi năm có thể thu 6-7 măng trên một bụi. Thường cuối tháng 5 đầu tháng 6 cây bắt đầu ra măng đầu mùa và kéo dài cho tới hết tháng 11.

Sơ chế, bảo quản

Măng thu về có thể dùng ăn tươi hoặc đem ra chợ bán. Măng rửa sạch thái thành lát dài 2-3 cm, đem ngâm nước lã 2-3 ngày.

Thân tre sau khi khai thác phải được làm khô kiệt nước. Có nhiều cách xử lý làm khô cây tre. Nếu không được xử lý thì độ bền thường kém hơn. Theo kinh nghiệm của người đi trước thì sau khi khai thác tre được ngâm khoảng 2 tháng dưới dòng nước chảy hoặc nước lợ trước khi phơi khô hoặc hun khói.

Giá trị kinh tế

Tre gai rất phổ biến và có mặt khắp mọi miền tổ quốc. Vì vậy nó đã được ông cha ta sử dụng từ thời xa xưa để xây dựng nhà cửa hay làm các đồ dùng phục vụ đời sống. Thân tre gai làm cọc gia cố móng; măng tre gai được làm thực phẩm và được chế biến thành nhiều món ăn ngon có giá trị về kinh tế. Lá tre gai và tinh tre được sử dụng để làm thuốc. Thân tre gai còn được dùng trong sản xuất giấy, sản xuất đồ nội thất, đan lát, thủ công mỹ nghệ. Vì vậy tre gai mang lại rất nhiều giá trị về kinh tế cho bà con nông dân.

Trên đây là chia sẻ của Cừ Tràm Thái Dương về “đặc điểm, ứng dụng, cách trồng và khai thác tre gai“. Hy vọng nội dung bài viết sẽ đem lại những thông tin hữu ích dành cho quý độc giả.